Aleksandra Wójtowicz
Przestrzeń „Oziminy” Wacława Berenta
Wydawnictwo IBL PAN, Warszawa 2019
Recenzenci: prof. dr hab. Maria Olszewska, dr hab. Hanna Ratuszna, prof. UMK
Projekt okładki: Magdalena Błażków
Redakcja: Magdalena Szczepańska
Indeks: Tomasz Ostromęcki
Korekta: Krystyna Kiszelewska-Kotyńska
Skład i łamanie: Anter – Poligrafia
Druk i oprawa: Print Group Sp. z o.o., Szczecin
Publikacja dostępna w księgarniach internetowych, księgarniach naukowych oraz w Wydawnictwie IBL PAN
Książka Przestrzeń „Oziminy” Wacława Berenta zawiera tezy zaproponowane przez autorkę dotyczące nowego spojrzenia na problem przestrzeni w twórczości Berenta. Autorka przyjęła trzy sposoby rozumienia przestrzeni: 1) warszawski kontekst przestrzenny z czasów powieści, 2) przestrzeń wykreowana w dziele, 3) przestrzeń kompozycji: wskazanie na obecność założeń gatunkowych fugi w dziele literackim oraz wskazanie na ewolucję tekstu publikowanego w kolejnych edycjach powieści. Wójtowicz dowodzi, że przestrzeń powieściowa jest precyzyjnie zaplanowana i stanowi element porządkujący w dziele. Analizuje ją w oparciu o plan domu oraz o plan miasta i wskazuje na konieczność podziału na przestrzeń mentalną i realną w powieści.
Pośród innych propozycji obecnych w pracy należy wymienić: odtworzenie warszawskiego kontekstu przestrzennego z okresu około 1904–1910 roku; wskazanie na budowanie przez Berenta symboli za pomocą przywoływania semantyki realnie istniejących fragmentów Warszawy; wyróżnienie obok istniejących perspektyw naziemnej i podniebnej także perspektywy pośredniej, którą autorka określiła „perspektywą okna”; dostrzeżenie występowania w powieści elementów symultanizmu; wskazanie na występowanie w powieści chwytu literackiego, który autorka określiła „retrospekcją wyjaśniającą”; wskazanie na dodatkowe znaczenie figury koła i jego związku z poszukiwaniem przez Berenta wzorca wspólnoty.
Wójtowicz proponuje spojrzenie na Oziminę Berenta jak na dzieło, w którym pisarz zastosował schemat gatunkowy utworu muzycznego i stworzył fugę literacką. Swoje stanowisko prezentuje w oparciu o ilustrację prowadzenia głosów w dziele muzycznym na przykładzie fugi Jana Sebastiana Bacha, a następnie tworzy schemat prowadzenia głosów obecnych w powieści. Autorka wskazuje także na zmiany wprowadzane przez Berenta podczas przygotowania do druku powieści w kolejnych edycjach w latach 1910, 1924, 1933. Modyfikacje w obrębie powieści Wójtowicz tłumaczy zmianą warunków społeczno-politycznych, w jakich pisarz przygotowywał kolejne edycje Oziminy.