Literaturoznawstwo architektoniczne. Miejsce i tożsamość

21 września 2019 roku w Londynie odbyło się sympozjum naukowe pod hasłem „Literaturoznawstwo architektoniczne. Miejsce i tożsamość”, zorganizowane przez Polski Uniwersytet na Obczyźnie, we współpracy z Instytutem Badań Literackich PAN.

Celem spotkania było poszerzenie dotychczasowych badań, prowadzonych w ramach grantu IBL PAN „Literaturoznawstwo architektoniczne” o kontekst przestrzeni wyobrażonych, związanych z konkretnymi ideami kształtowanymi na emigracji. Zarówno data, jak i miejsce spotkania nie były przypadkowe, gdyż w tym czasie w Londynie odbywało się Open House London – wydarzenie ważne dla znawców i pasjonatów architektury, podczas którego można było oglądać wybrane obiekty. POSK, będący nieodłącznym elementem tożsamości Polskiego Uniwersytetu w Londynie, gdzie odbyło się spotkanie, także znajdował się na mapie Open House London.
   W debacie głos zabrali badacze z Instytutu Kultury Europejskiej Polskiego Uniwersytetu na Obczyźnie w Londynie, Instytutu Nauk Technicznych PUNO oraz członkowie grupy badawczej działającej w Instytucie Badań Literackich PAN, zrzeszającej przedstawicieli różnych dziedzin – zatem pracownicy IBL PAN, ale również Instytutu Kultury Polskiej UW oraz Muzeum UW. Istotą spotkania było zaprezentowanie metodologii, związanych z analizą przestrzeni oglądanej pod kątem jej kulturowych i tożsamościowych treści, zarówno wybranych fragmentów Warszawy, jak i miejsc na emigracji.
   Sympozjum otworzył Profesor Tomasz J. Kaźmierski (Rektor PUNO), słowo wstępne wygłosiła dr Justyna Gorzkowicz (Wicedyrektor IKE PUNO), która przypomniała historię badań topograficznych prowadzonych w IKE, zwłaszcza historię pracy Profesor Haliny Taborskiej.
   Dr Aleksandra Wójtowicz (kierownik projektu „Literaturoznawstwo architektoniczne”) przybliżyła następnie proponowaną przez nią formułę tytułowego „literaturoznawstwa architektonicznego”, rozumianego jako kolejny etap w ewolucji metod literaturoznawczych, poświęconych analizie przestrzeni. Czerpie ono z tradycyjnych badań nad przestrzenią w tekście literackim oraz z geokrytyki Westphala, jednak prowadzone prace mają inny – społeczny cel. Badania w takim podejściu poświęcone są rzeczywistej przestrzeni i jej literackiej (i szeroko rozumianej tekstowej) reprezentacji, jednak nie są prowadzone w celu poszerzenia interpretacji dzieła, ale wsparcia działań projektowych architektów i urbanistów. Dr Wójtowicz omówiła także sposób rozumienia „miejsc trudnych” – pojęcia wypracowanego przez międzydziedzinowy zespół, który w ramach trzyletniego grantu analizował przestrzeń warszawskich placów Piłsudskiego i Defilad. Prelegentka poruszyła niecodzienny problem płaszczyzn oraz schematów kompozycyjnych utrwalonych w świadomości jednostki, doświadczającej kontaktu z danym miejscem, które kształtują jej tożsamość narodową, a także utrwalają się w języku i sposobach reprezentacji.
   Dr hab. Igor Piotrowski, kierownik Pracowni Studiów Miejskich IKP UW zaprezentował kulturoznawcze spojrzenie na Trakt Królewski, postrzegany jako kulturowy pomnik historii oraz omówił sposoby analizy miejsc tego typu. Przybliżył historię traktu, pokazując, że znajdujące się na terenie dawnego szlaku komunikacyjnego siedziby magnackie, wznoszone w pobliżu rezydencji królewskiej i projektowane przez wybitnych architektów były reprezentacyjną częścią stolicy. Dr Piotrowski podkreślił w swojej wypowiedzi także niebagatelne znaczenie kulturowe dawnego szlaku komunikacyjnego, który stanowił przestrzeń najważniejszych wydarzeń w stolicy – zarówno społecznych, jak i politycznych. Stanowi to wyzwanie dla badań historycznokulturowych, których istotnym korelatem powinno być spojrzenie oddolne.
   Trzeci wykład poświęcony kulturowej i społecznej roli Ogrodu Saskiego, jako letniego salonu Warszawy stanowił prezentację podejścia historyka, czerpiącego ze źródeł kartograficznych, ikonograficznych i tekstowych. Krzysztof Mordyński z Instytutu Sztuki PAN oraz kustosz Muzeum UW, mówiąc o fenomenie kulturowym tego parku w skali europejskiej (w jego wcześniejszych odsłonach) pokazał ewolucję tego kompleksu, jego przeobrażenia na poziomie urbanistycznym i dynamiczny charakter ogrodu jako przestrzeni społecznej. W swoim wystąpieniu kustosz Mordyński przybliżył historię Ogrodu Saskiego, aż po moment zniszczenia go podczas drugiej wojny oraz omówił obecne warunki ogrodu, analizowane pod kątem potrzeb zagospodarowania go jako przestrzeni społecznej. Po wojnie nie został opracowany program użytkowy dla tego terenu zielonego, który wpisałby się w nowe potrzeby mieszkańców stolicy, wytwarzając przestrzeń intensywnej społecznej interakcji, konfrontacji i integracji. Odnowiony Ogród Saski pozostał zieleńcem o dość skromnej, ze względu na zmniejszony obszar, funkcji rekreacyjnej. Jego rola – jak podkreślił Mordyński – może być postrzegana przede wszystkim w powiązaniu z Grobem Nieznanego Żołnierza i placem Piłsudskiego, jako zaplecze dla odbywających się tam uroczystości. Tymczasem Ogród Saski dzięki swemu unikalnemu położeniu w centrum miasta, ma szansę odgrywać wielkie znaczenie w budowaniu tożsamości mieszkańców Warszawy.
   Dr Justyna Gorzkowicz z PUNO, badaczka m.in. wariantywności kultury polskiej oraz ojczystego języka na emigracji, podjęła temat szeroko pojętej geohumanistyki w odniesieniu do literatury i sztuki. Prelegentka poruszyła wątek tożsamości miejsc i sposobów jej realizowania się w sytuacji formowania się środowisk naukowych i artystycznych na obczyźnie. Wskazała na paralelę pomiędzy XIX-wiecznym Warszawskim Towarzystwem Przyjaciół Nauk a środowiskiem polskiej emigracji, działającej w Londynie od czasów po drugiej wojnie do chwili obecnej. Zaznaczyła, że w przypadku WTPN kulturotwórczą rolę pełnił Pałac Staszica, zaś PUNO, jako formacja naukowa, utrzymuje ciągłość pomimo wieloletniego braku stałej siedziby. Obecnie miejscem jej działalności jest budynek Polskiego Ośrodka Społeczno-Kulturalnego, w którym odbyło się sympozjum. Autorka wystąpienia zaakcentowała geopoetyckie spojrzenie na miejsca tożsamościowe w sytuacji emigracyjnej.
   Podczas drugiej części spotkania odbyła się debata, poświęcona zagadnieniu przestrzeni wyobrażonych, przenoszących wzorce z realnie istniejących miejsc w obszary poza granicami kraju i podtrzymujących treści tożsamościowe. Rozważania dotyczyły sposobów rozumienia określonych pojęć, m.in proponowane przez dr Gorzkowicz narzędzie operacyjne (metodologiczne) zawierające się w formule „architektury wyobrażonej” i prób przetransponowania ich na inne pola badawcze.

Następnego dnia paneliści wzięli udział w Open House London oraz spotkaniu z architektem Cezarym Bednarskim — współpracującym z Polskim Uniwersytetem na Obczyźnie w roli eksperta do spraw architektury. Podczas spotkania zapoznali się z projektem szeregowego domu architekta, który na co dzień jest jego miejscem zamieszkania.

Komitet Naukowo-Organizacyjny:

prof. dr.hab. Halina Taborska (IKE PUNO)
dr Justyna Gorzkowicz (IKE PUNO)
dr Aleksandra Wójtowicz (IBL PAN)
dr Marian Zastawny (INT PUNO)
mgr Halina Stochnioł (Sekretarz PUNO)
mgr Jarosław Solecki (IKE PUNO)

Sprawozdanie: Karolina Hasiec (University of Roehampton, w ramach współpracy z Laboratorium Lingua-Brandingu, ZWKLiA, IKE, PUNO Londyn)